Phương pháp dạy học theo quan điểm phát triển năng lực được chú trọng trong bối cảnh này, với mục đích cần đạt được không chỉ chú ý tích cực hoá học sinh về hoạt động trí tuệ, mà còn chú ý rèn luyện năng lực giải quyết vấn đề gắn với những tình huống của cuộc sống, và nghề nghiệp, đồng thời gắn hoạt động trí tuệ với hoạt động thực hành, thực tiễn. Mô đun 9 "Ứng dụng công nghệ thông tin, khai thác và sử dụng thiết bị công nghệ trong dạy học và giáo dục học sinh Trung học cơ sở môn Toán" là một trong các mô đun bồi dưỡng giáo viên theo quyết định số 4660/QĐ-BGDĐT (kí ngày 04 tháng 12 năm 2019) về việc ban hành danh Năng lực sư phạm là tổ hợp những đặc điểm tâm sinh lí của nhân cách nhằm đáp ứng các yêu cầu của hoạt động sư phạm và quyết định sự thành công của hoạt động ấy.Có thể chia thành các nhóm năng lực sau: 1-Tri thức về môn học và khoa học giáo dục. phần 1 tập trung vào các nội dung sau: +nghiên cứu lí luận làm rõ nội hàm khái niệm "kĩ năng" theo quan điểm của người nghiên cứu trong lĩnh vực sư phạm nói chung và dạy học nói riêng; trên Để phát triển năng lực phẩm chất trong dạy học môn KHTN ngoài 4 phương pháp chủ đạo trên còn có các phương pháp khác là: Phương pháp trực quan. Phương pháp thuyết trình (thông qua làm việc nhóm). Phương pháp dạy học nhóm. Phương pháp đóng vai. Phương pháp trò chơi. pBlTR. Phát triển năng lực tư duy, sáng tạo của học sinh trong dạy học vật lý THCS- 1 - MỤC LỤCPHẦN THỨ NHẤTI. ĐẶT VẤN ĐỀII. MỤC ĐÍCHIII. ĐỐI TƯỢNG PHẠM VI VÀ THỜI GIAN NGHIÊN CỨUIV. Ý NGHĨA ĐỀ NHIỆM VỤ NGHIÊN THỨ HAINỘI DUNGI. CƠ SỞ KHOA HỌC, LÍ LUẬN MÀ ĐỀ TÀI VẬN DỤNGII. TÌNH TRẠNG THỰC TẾ TRƯỚC KHI THỰC HIỆN ĐỀ MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP GIẢNG DẠY VẬT LÝ KẾT QUẢ THỰC HIỆNPHẦN THỨ BA KẾT LUẬNI. KHÁI QUÁT KẾT QUẢ CHÍNHII. PHƯƠNG triển năng lực tư duy, sáng tạo của học sinh trong dạy học vật lý THCSPHẦN THỨ NHẤTI. Đặt vấn đềNhư chúng ta đã biết sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước mở cửa để hội nhập cộng đồng thế giới trong nền kinh tế cạnh tranh quyết liệt, đòi hỏi công tác giáo dục ở nước ta phải có những đổi mới sâu sắc và toàn diện nhằm đào tạo thế hệ trẻ trở thành những người vừa tiếp thu những tinh hoa văn hóa của nhân loại, vừa giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc, vừa có khả năng tư duy sáng tạo, có tình cảm và thái độ của con người mới xã hội chủ trường trung học những sự đổi mới đó thực hiện chủ yếu thông qua việc dạy học các môn, trong đó có vật lý học. Bộ môn Vật lý là một bộ môn rất quan trọng ở trong trường THCS. Vật lí trang bị và bước đầu hoàn chỉnh những kiến thức khoa học kiến thức thực tiễn. Học sinh được rèn luyện về phẩm chất đạo đức được bồi dưỡng về thế giới quan duy vật biện chứng, chống mê tín dị đoan, tư duy khoa học, mở rộng tầm nhìn hiểu biết khoa quá trình học tập bộ môn Vật lí với học sinh vùng cao dân tộc thiểu số cụ thể là học sinh ở trường THCS Ba Xa- Ba Tơ- Quảng Ngãi phần lớn các em còn gặp khó khăn. Nhiều học sinh chưa biết gọi tên một hiện tượng hay mô tả phân tích, giải thích một hiện tượng Vật lí. Lý do cơ bản là phần lớn học sinh chủ yếu là người dân tộc thiểu số, việc nói tiếng phổ thông còn hạn chế, chưa có được kỹ năng giao tiếp, tư duy hạn hẹp, việc vận dụng khoa học còn yếu…Từ những hạn chế trên của học sinh, tôi nghĩ trong quá trình dạy học phải làm như thế nào để học sinh có thế ham học môn vật lý và dần dần dẫn đến học tốt được bộ môn Vật lí, từ đó nhằm phát triển được năng lực tư duy sáng tạo của các em. Vậy phải làm gì ? Làm như thế nào để học sinh nắm được và phát triển được năng lực tư duy sáng tạo khoa học của học sinh vùng cao, khi dạy Vật lý THCS. Đó chính là lí do tôi viết sáng kiến kinh nghiệm về “Phát triển năng lực tư duy sáng tạo của học sinh trong dạy học Vật lí ”.- 2 - Phát triển năng lực tư duy, sáng tạo của học sinh trong dạy học vật lý THCSII. Mục đíchTìm phương pháp dạy học phù hợp với học sinh dân tộc thiểu số để thúc đẩy các em học tốt được bộ môn, nhằm phát triển năng lực tư duy, sáng tạo của học sinh qua dạy học Vật lí. III. Đối tượng, phạm vi và thời gian nghiên cứu* Đối tượng Học sinh dân tộc thiểu số đang học bậc THCS.* Phạm vi nghiên cứu Học sinh dân tộc thiểu số trường THCS Ba Xa.* Thời gian nghiên cứu Năm học 2010-2011IV. Ý nghĩa đề tài Trong quá trình dạy học, phương pháp dạy của giáo viên để học sinh có được cách học tốt là vấn đề mà tất cả những người giáo viên đều quan tâm. Nếu có được phương pháp phù hợp với đặc trưng bộ môn thì chất lượng dạy của thầy và học của trò được nâng lên rõ rệt. Môn vật lý có nhiệm vụ thực hiện mục tiêu chung của giáo dục THCS, giúp học sinh đạt được những kiến thưc cơ bản trong các lĩnh vực Cơ học, Nhiệt học, Điện học, Âm học, Quang Vật lí là một bộ môn khoa học thực nghiệm, nghiên cứu các hiện tượng sự vật trong tự nhiên, tìm ra quy luật của chúng, có nhiều ứng dụng trong cuộc sống. Nhưng với học sinh vùng cao, dân tộc thiểu số lại là hết sức khó khăn. Với mặt bằng kiến thức thấp, kỹ năng giao tiếp còn hạn chế, ít được tiếp xúc với thông tin kiến thức khoa học thì việc dạy học Vật lý còn nhiều nan giải. Nội dung bài viết này tôi muốn trao đổi kinh nghiệm bản thân đã có được trong quá trình dạy học bộ môn Vật lí trường THCS Ba Xa- Ba Tơ với đồng nghiệp giảng dạy môn vật lý ở các vùng sâu, vùng xa mà đa số học sinh là dân tộc thiểu số. V. Nhiệm vụ nghiên cứu - Cơ sở lí luận chọn đề 3 - Phát triển năng lực tư duy, sáng tạo của học sinh trong dạy học vật lý THCS- Nghiên cứu về các phương pháp dạy học vật lý THCS cho học sinh vùng sâu, vùng xa, dân tộc thiểu Cơ sở thực tế về việc áp dụng phương pháp dạy học vật lý ở trường THCS Ba Kết quả trong quá trình thực Rút ra một số kinh nghiệm về cách thức giảng dạy truyền đạt kiến thức cho học sinh và hướng đi Phương pháp nghiên cứu- Phương pháp nghiên cứu đọc sách, tài liệu, các sách bài tập, sách tham khảo. - Một số tài liệu liên quan đến phương pháp giảng dạy môn vật lý Phương pháp đúc rút kinh nghiệm trong quá trình Phương pháp thống kê, tổng hợp, so Phương pháp điều tra sư 4 - Phát triển năng lực tư duy, sáng tạo của học sinh trong dạy học vật lý THCSPHẦN THỨ HAI NỘI DUNGI. Cơ sở khoa học, lí luận mà đề tài vận dụngĐể học sinh học tốt bộ môn mình phụ trách người thầy phải xác định được phương pháp dạy của mình sao cho phù hợp với đặc trưng bộ môn. Cụ thể ở đây là bộ môn Vật quá trình giảng dạy Vật lí có rất nhiều phương pháp để áp dụng, tuy nhiên tôi thường sử dụng phương pháp dạy học “Đặt vấn đề và giải quyết vấn đề”. Bởi phương pháp này giúp cho học sinh tư duy một cách khoa học, biện chứng và sáng tạo, rèn luyện phương pháp nhận thức, khả năng tự học biết được mỗi hiện tượng xảy ra đều có nguyên nhân của nó. Từ đó học sinh hiểu rõ, nhớ lâu, có khả năng biến kiến thức thành niềm tin. Dạy học “đặt và giải quyết vấn đề” gây ở học sinh trí tò mò tâm trạng không thoả mãn với vốn kiến thức cũ, nhu cầu và hứng thú tìm hiểu kiến thức mới, đòi hỏi học sinh phải tư duy sáng tạo tìm ra những tri thức để lý giải, dự đoán, suy luận, khái quát những kiến thức để giải thích một sự vật hay hiện tượng nào đó trong cuộc sống. Vì vậy trong quá trình dạy học vị trí và vai trò của học sinh được nâng cao, học sinh trở thành chủ thể của quá trình học tập. Giáo viên là người tổ chức, hướng dẫn học sinh đi đúng hướng. Từ đó đòi hỏi, bắt buộc học sinh phải tự tư duy, sáng tạo tìm Tình trạng thực tế trước khi thực hiện đề tàiĐa số phần lớn học sinh là người dân tộc thiểu số nên việc tiếp thu kiến thức còn rất hạn chế, chưa có một phương pháp, tư duy, sáng tạo nào để học tập. Đặc biệt là học sinh rất ngần ngại đối với môn vật lý vì cho rằng đây là môn học khó hơn so với các môn tự nhiên còn lại. Nguyên nhân chủ yếu là do các em chưa có một phương pháp thực sự để học, để giải các bài tập đòi hỏi tư duy. Chẳng hạn như trong chương trình Vật lý 9, có rất nhiều bài tập về phần điện thì các em cần phải phân tích được mạch điện. Việc tóm tắt, phân tích bài toán để tìm hướng đi đúng cho bài giải đòi hỏi ở học sinh rất nhiều, rất cao và phải có nhiều kinh nghiệm, có phương pháp học tập tư duy logic. - 5 - Phát triển năng lực tư duy, sáng tạo của học sinh trong dạy học vật lý THCSDo đó từ đầu năm tôi đã hướng và phát triển dần cho học sinh những kĩ năng cần thiết này, giúp các em có một kỹ năng nhất định trong bộ môn vật lý THCS, nghĩa là làm sao cho các em phải có một sư tư duy, một sự sáng tạo khi học vật Một số phương pháp giảng dạy vật lý THCSCó rất nhiều phương pháp để áp dụng vào một tiết dạy học vật lý như Phương pháp thuyết trình, giảng giải, vấn đáp…theo tôi dạy học theo phương pháp đặt vấn đề và giải quyết vấn đề là cách đòi hỏi học sinh phải sự tư duy, sáng học và giải quyết vấn đề gồm các bước- Đặt vấn đề tổ chức xây dựng tình huống có vấn đề .- Giải quyết vấn Vận dụng và củng cố kiến thức 1 Đặt vấn đềĐặt vấn đề là trong quá trình giảng dạy, phải trình bày tài liệu sao cho các vấn đề học tập nảy sinh từ sự tất yếu hay từ sự xâm nhập ngày càng sâu hơn của hiện tượng được nghiên cứu và quy luật của chúng, hay giải quyết một nhiệm vụ thực tiễn nào đó mà học sinh có thể hiểu được. Bản thân cái mới trong kiến thức sắp học là điều kiện cần nhưng chưa đủ để gây sự quan tâm của học sinh với tài liệu học tập. Cơ sở của việc đặt vấn đề là kiến thức mới và “mối quan hệ bất thường” giữa kiến thức cũ và kiến thức mới mâu thuẫn nhận thức. Kết thúc phải bằng câu hỏi nêu vấn đề. * Ví dụ 1 Khi dạy bài “ Trọng lực. Đơn vị lực” Tôi có thể đặt vấn đề như sauTay thầy đang cầm viên phấn, khi buông tay ra thì viên phấn bay lên hay rơi xuống?Vì sao mà viên phấn không bay lên mà lại rơi xuống?*Ví dụ 2 Khi dạy bài “Công cơ học” tôi đã đặt vấn đề như sau - 6 - Phát triển năng lực tư duy, sáng tạo của học sinh trong dạy học vật lý THCS“Công” là một danh từ thường được dùng đời sống hằng ngày. Khi làm một bài tập hay kéo một cái xe, nói chung khi làm bất cứ một việc gì ta đều nói “phải tốn công”. Khái niệm công đó khác với khái niệm “công” trong cơ học trong cơ học không có nghĩa hẹp hơn. Khái niệm “công” trong cơ học khác với khái niệm công trong đời sống như thể nào ? Bài học ngày hôm nay sẽ giải đáp câu hỏi đó.*Ví dụ 3 Khi dạy mục “Tính dẫn nhiệt của các chất” trong bài “Dẫn nhiệt”.Tôi đặt vấn đề như sau Từ thí nghiệm ở mục 1 biết sắt dẫn nhiệt nhưng chất nào dẫn nhiệt tốt hơn. Tại sao mũi dùi lại được làm bằng sắt, cán được làm bằng gỗ ? Mục 2 sẽ trả lời câu hỏi 2 Giải quyết vấn đề, phát hiện kiến thức viên hướng dẫn học sinh chủ động giải quyết vấn đề và phát hiện kiến thức theo con đường quy nạp bằng cách Hướng dẫn học sinh các hiện tượng Vật lí tiến hành các thí nghiệm Vật lí. Dựa trên cơ sở đó hướng dẫn học sinh phân tích, tổng hợp, so sánh các hiện tượng quan sát được để phát hiện kiến thức. Với những bài học có thí nghiệm đơn giản, dụng cụ làm thí nghiệm dễ kiếm. Tôi tổ chức thí nghiệm đồng loạt do học sinh tiến hành. Trở lại hai ví dụ trên, để minh hoạ hướng dẫn học sinh cách giải quyết vấn đề *Ví dụ 1 Bài “Công cơ học”- Giáo viên giới thiệu với học sinh cả lớp một số thí dụ thực hiện công cơ học bằng tranh minh hoạ 1 Người thợ xây kéo thùng vữa lên cao để xây nhà. 2 Một người đẩy một chiếc xe chở hàng. 3 Con bò kéo đưa thùng vữa lên cao người thợ xây phải làm gì ?Trả lời Để đưa thùng vữa lên cao người thợ xây phải tác dụng vào thùng vữa - 7 - Phát triển năng lực tư duy, sáng tạo của học sinh trong dạy học vật lý THCSmột lực kéo qua dây.HỏiĐể đưa xe hàng tới chỗ cần thiết người thợ phải làm gi ? Trả lờiTác dụng vào xe một lực bò phải làm gì để có thể kéo xe ?Trả lờiCon bò phải tác dụng lực kéo vào khi phân tích xong yêu cầu học sinh điền vào dấu trong bảngTT Ví dụ Hiện tượng Nguyên nhân1. Thợ xây kéo thùng vữa Thùng vữa bị đưa lên caoNgười thợ xây tác dụng lực kéo2. Người thợ đẩy xe hàng 3. Con bò kéo xe Hỏi Từ bảng hãy cho biết trong các thí dụ thực hiện công cơ học trên có đặc điểm gì giống nhau. Kết hợp các câu trả lời của học sinh để đi đến kết luận Có hai đặc điểm giống nhau - Có lực tác Có dịch chuyển một quảng đường s dưới tác dụng của lực viên nói Hai đặc điểm đó không chỉ có trong 3 thí dụ thực hiện công cơ học kể trên. Giáo viên lấy thêm thí dụ, phản thí dụ và phân tích. Yêu cầu học sinh lấy thí dụ và chỉ ra lực tác dụng, quãng đường dịch chuyển trong mỗi thí dụ. Giáo viên nói Hai đặc điểm đó để có công cơ học, nó giúp ta phân biệt công trong đời sống và khái niệm công cơ học. Thiếu một trong hai điều kiện trên thì không có công cơ đó đi đến kết luận Công cơ học có khi- Có lực tác dụng vào Vật chuyển dời một quãng đường s do tác dụng của lực 8 - Phát triển năng lực tư duy, sáng tạo của học sinh trong dạy học vật lý THCS*Ví dụ 2 Dạy mục “Tính dẫn nhiệt của các chất” trong bài “dẫn nhiệt”. Tôi đã tiến hành giải quyết vấn đề bằng cách tổ chức cho học sinh trong lớp làm thí nghiệm [].push{};*Ví dụ 1 Sau khi học xong mục “cách tính công” của bài “Công cơ học”. Tôi củng cố bằng các câu hỏi sau - 10 - Phát triển năng lực tư duy, sáng tạo của học sinh trong dạy học vật lý THCS- Những điều kiện để có công cơ học ? - Độ lớn của công cơ học phụ thuộc vào những yếu tố nào ?- Có thể tính công bằng biểu thức nào ? Khi sử dụng biểu thức ấy để tính công những đơn vị tương ứng là những đơn vị nào ?- Bài tập nhỏ Nếu biết lực kéo cày của con trâu là F = 600N xiên góc với luống cày và con trâu kéo cày đi được 20m thì có tính được công thực hiện bởi trâu không ? Qua củng cố giáo viên lưu ý được những ý chính của bài và lực kéo của trâu xiên góc với hướng dịch chuyển lên không thể tính công bằng công thức trên được. Cách tính công trong trường hợp xiên góc sẽ học ở lớp trên. *Ví dụ 2 Sau khi học xong bài “dẫn nhiệt” củng cố bằng câu hỏi - Dẫn nhiệt là gì. Giải thích cơ chế của sự dẫn Cho biết tại sao mũi dùi được làm bằng sắt cán dùi được làm bằng gỗ.*Ví dụ 3 Sau khi dạy xong về “các loại máy cơ đơn giản” tôi đặt câu hỏi có tính tổng hợp vừa để củng cố học sinh và học sinh thấy được ứng dụng thực tiễn của Vật lí trong đời sống- Tìm xem ở máy khâu, người ta đã áp dụng những loại máy cơ đơn giản ở những bộ phận nào. Tác dụng của những máy cơ đơn giản trong những bộ phận dụ 4 Sau khi học xong bài “ Định luật Jun- Len xơ” tôi có thể đặt câu hỏi sau Tại sao dây dẫn nối với bóng đèn khi có dòng điện chạy qua thì dây dẫn ít nóng, còn dây tóc bóng đèn nóng đến nhiệt độ cao và phát sáng?IV. Kết quả thực hiệnKhi sử dụng phương pháp dạy học “đặt và giải quyết vấn đề” giúp cho học sinh học tốt môn Vật lí có hứng thú với môn học. Biết quan sát và biết giải thích nguyên nhân của mỗi hiện tượng liên quan đến bài học. Học sinh biết tự học, tự tìm tòi, phát huy tính tích cực chủ động tư duy sáng tạo 11 - Phát triển năng lực tư duy, sáng tạo của học sinh trong dạy học vật lý THCSNgay từ khi dạy những khái niệm cơ bản đầu tiên tôi đã chú ý cho học sinh, bản chất của các hiện tượng Vật lí, sử dụng chính xác các thuật ngữ Vật lí trong cách diễn những khái niệm khó, ví dụ, thí nghiệm trừu tượng với học sinh, tôi đã mạnh giạn lựa chọn những ví dụ có trong thực tế địa phương gần gũi với học sinh, thực hiện những thí nghiệm đơn giản. *Ví dụ Bài “Sự đông đặc và nóng chảy” Có hiện tượng đông đặc và nóng chảy của mỡ, của nước đá, Bài “Sự bay hơi và ngưng tụ” có hiện tượng nấu rượu, Bài “Nguồn gốc của âm” Có hiện tượng gảy dây chun, gõ trống, Qua việc dẫn dắt hướng dẫn học sinh học tập theo phương pháp đã thực hiện đạt được 95% học sinh hiểu bài; tự lấy được ví dụ, phân tích ví dụ về một hiện tượng vật lí giáo viên yêu cầu. Học sinh đa số biết cách tự học, tự tìm tòi, biết phân tích để tìm ra nguyên nhân của hiện tượng vật lý. Biết vận dụng các kiến thức vào thực tế quả cụ thể bản thân tôi đã thống kê được như sauTrước khi chưa thực hiện đề tài- Lấy được ví dụ về hiện tượng vật lý đạt 20%- Mô tả phân tích được hiện tượng đạt 15%- Vận dụng kiến thức vào thực tế đạt 30%Sau khi thực hiện đề tài- Lấy được ví dụ về hiện tượng vật lý đạt 60%- Mô tả phân tích được hiện tượng đạt 50%- Tự tìm tòi và đưa ra kiến thức mới đạt 70%PHẦN THỨ BA KẾT LUẬNI. Khái quát kết quả chính- 12 - Phát triển năng lực tư duy, sáng tạo của học sinh trong dạy học vật lý THCSTrong quá trình giảng dạy tôi thấy Để đạt được kết quả tốt và phát huy tính tích cực của học sinh thì học sinh phải được làm việc chủ động hoạt động, tìm kiếm kiến thức, giáo viên là người hướng dẫn, hướng học sinh đi đúng, tránh những cố gắng không cần thiết, giáo viên bao quát, giúp đỡ được mọi đối tượng học sinh trong Phương huy cao những kết quả đã đạt được trao đổi, rút kinh nghiệm cùng đồng nghiệp để không ngừng cải tiến, nâng cao hiệu quả lên lớp, chất lượng học tập bộ môn của học sinh, nhằm phát triển năng lực tư duy, ngôn ngữ từ đó giúp học sinh phát triển toàn diện.* Qua quá trình nghiên cứu đề tài, vì điều kiện thời gian, cũng như trình độ nhận thức và năng lực có hạn, đồng thời một phần cũng do việc học tập nhận thức của học sinh tại địa bàn xã Ba Xa còn hạn chế nên việc thực hiện đề tài này không khỏi tránh những thiếu sót. Kính mong quí thầy cô, đồng nghiệp trao đổi và góp ý để đề tài của tôi được hoàn thiện xin chân thành cảm ơn./.Ba Xa, ngày 16 tháng 10 năm 2011 Người viết Phạm Đông DuyTÀI LIỆU THAM KHẢO- 13 - Phát triển năng lực tư duy, sáng tạo của học sinh trong dạy học vật lý THCS1. Phương pháp dạy học vật lý NXB Giáo dục2. SGK vật lý 6,7, 8, 9 NXB Giáo dục3. SGV vật lý 6, 7, 8, 9 NXB Giáo dục4. Phương pháp giải bài tập vật lý 6,9 NXB Giáo dục5. Một số vấn đề đổi mới phương pháp dạy học vật lý THCS-NXB Giáo dụcMỤC LỤCPHẦN MỘT MỞ ĐẦU Từ trang 1 đến trang 3PHẦN HAI NỘI DUNG Từ trang 4 đến trang 10PHẦN BA KẾT LUẬN Trang 11- 14 -

dạy học phát triển năng lực môn vật lý thcs